NÁM DA
Nám da (Melasma) là một là tình trạng tăng sắc tố mắc phải ở các vùng da thường tiếp xúc với ánh nắng mặt trời. Nám da biểu hiện các nốt chấm hoặc mảng da tăng sác tố đối xứng. Má, môi trên, cằm và trán là những nơi phổ biến nhất, nhưng nám da thỉnh thoảng có thể xảy ra tại các địa điểm khác không tiếp xúc với ánh nắng mặt trời.
Rám da (Chloasma) là một thuật ngữ đồng nghĩa, đôi khi được dùng để mô tả sự xuất hiện của nám da trong khi mang thai. Từ Chloasma có nguồn gốc từ tiếng Hy Lạp chloazein, có nghĩa là màu xanh lá cây. Từ "Melas" gốc từ Hy Lạp, có nghĩa là "màu đen." Bởi vì sắc tố không bao giờ là màu xanh lá cây, nên melasma là thuật ngữ ưa thích.
1. Nguyên nhân
Di truyền là một yếu tố quan trọng trong sự phát triển của nám da. Nám da ở phụ nữ phổ biến hơn nam giới. Người có da nâu sáng trên thế giới có tiếp xúc với ánh nắng mặt trời mạnh thì nguy cơ phát triển nám da nhiều hơn. Hơn 30% bệnh nhân bị nám da có tiền sử gia đình. Cặp song sinh giống hệt thì phát triển nám da như nhau.
Một yếu tố quan trọng trong việc hình thành nám da là tiếp xúc với ánh sáng mặt trời. Bức xạ tia cực tím có thể gây ra pe-ô-xít hóa chất béo trong màng tế bào, dẫn đến giải phóng các gốc tự do gây kích thích tế bào melanocytes sản xuất melanin quá mức.
Ảnh hưởng nội tiết tố đến nám da được ghi nhận ở một số trường hợp. Nám da thường xuất hiện trong thai kỳ cuối, cơ chế hình thành còn chưa sáng tỏ, có thể nghĩ tới vai trò của estrogen, progesterone và hormone MSH tăng cao trong thai kỳ 3. Tuy nhiên, bệnh nhân chưa sinh đẻ bị nám da nhưng không thấy estrogen hoặc MSH tăng.
Ngoài ra, sự xuất hiện nám da khi uống thuốc tránh thai có estrogen, progesterone và thuốc điều trị ung thư tuyến tiền liệt tuyến diethylstilbestrol đã được chứng minh. Các quan sát cho thấy rằng, phụ nữ sau thời kỳ mãn kinh, progesterone tăng cao là yếu tố làm phát triển nám da.
Một nghiên cứu khác cho thấy người có bệnh tuyến giáp bị nám da gấp 4 lần người bình thường. Một báo cáo khác, 2 phụ nữ phát triển nám da sau khi căng thẳng cảm xúc bất ngờ và sâu sắc liên quan đến việc sản sinh MSH của vùng dưới đồi gây ra.
Chính xác là tình trạng hormone có liên quan đến những cơ chế phát triển của nám da vẫn chưa được xác định. Ảnh hưởng của yếu tố di truyền và nội tiết kết hợp với tia cực tím là 2 nguyên nhân quan trọng nhất của nám da, mỹ phẩm và thuốc nhạy cảm độc với ánh sáng liên quan đến phát triển nám da còn chưa được nghiên cứu rất nhiều.
2. Cơ chế bệnh sinh bệnh
Sinh lý bệnh của nám da chưa được hiểu rõ ràng. Trong nhiều trường hợp, mối quan hệ trực tiếp với các hoạt động nội tiết tố nữ dường như có mặt vì nám da thường xảy ra ở cuối thai kỳ và việc sử dụng thuốc uống tránh thai. Các yếu tố khác liên quan đến nguyên nhân sinh bệnh của nám da như thuốc bôi, mỹ phẩm, rối loạn chức năng tuyến giáp, buồng trứng.
Yếu tố quan trọng nhất trong phát triển nám da là tiếp xúc với ánh sáng mặt trời. Nếu không tránh ánh sáng mặt trời nghiêm ngặt, khả năng điều trị nám da khó thành công.
3. Dịch tễ học
Chủng tộc: Chủng tộc nào cũng có thể bị nám da. Tuy nhiên, nám da phổ biến ở các dân tộc da đen, nâu, vàng hơn dân tộc da trắng, đặc biệt người gốc Tây Ban Nha và người châu Á sống gần xích đạo.
Giới: phụ nữ bị nám da phổ biến hơn nam giới, chiếm tới 90% trường hợp. Nám da ở nam và nữ thì hình ảnh lâm sàng và mô học giống nhau.
Tuổi: Nám da rất ít xảy ra trước tuổi dậy thì, thường xảy ra ở phụ nữ trong lứa tuổi sinh sản.
4. Lâm sàng
a. Tiền sử
Cần quan tâm đến tiến trình tăng sắc tố trên khuôn mặt, có thể liên quan đến quá trình mang thai hoặc việc sử dụng thuốc tránh thai.
Tiếp xúc với ánh sáng mặt trời lâu dài hay cường độ cao liên quan đến hình ảnh nám da, nhưng phát triển của sắc tố thường âm ỉ, bệnh nhân thường ít quan tâm đến sự liên quan này.
b. Toàn thân
Các điểm sắc tố của nám da thường từ màu vàng nâu sang màu nâu. Màu xanh hoặc màu đen cũng có thể thấy ở những bệnh nhân xạm da. Vị trí thường gặp là vùng giữa mặt, má và cằm hay ít gặp hơn là vùng cánh tay.
Hện tượng dư thừa melanin có thể được nhìn thấy tại các lớp biểu bì hay trung bì khi kiểm tra đèn Wood (bước sóng 340-400 nm).
Khu vực nám da được đánh giá mức độ nghiêm trọng bằng chỉ số MASI.
5. Cân lâm sàng
a. Xét nghiệm
Thông thường, xét nghiệm không được chỉ định cho nám da. Nên xét nghiệm thăm dò chức năng tuyến giáp. Kiểm tra đèn Wood tại chỗ để xác định sắc tố ở lớp biểu bì hay lớp trung bì. Lưu ý rằng trong nhiều trường hợp, sắc tố được tìm thấy trong cả hai nơi.
b. Kết quả mô bệnh học
Melanin được tăng lên trong lớp biểu bì trung bì, hoặc cả hai địa điểm ở những bệnh nhân nám da. Melanin biểu bì được tìm thấy trong các tế bào sừng và lớp tế bào lát. Trong hầu hết trường hợp, số lượng tế bào sắc tố không tăng, nhưng chúng lớn hơn, nhiều gai hơn và hoạt động mạnh hơn. Melanin trung bì được tìm thấy trong trung bì giữa và nông, thường tụ tập xung quanh các mạch giãn nhỏ.
6. Chẩn đoán phân biệt
Bệnh Addison
Lupus ban đỏ mạn tính
Bệnh lý tế bào Mast
Lichen phẳng ánh
7. Điều trị
Điều trị nám da có thể khó khăn, sự hồi phục rất chậm chạp. Thường gặp những trường hợp dai dẳng và tái phát nếu không trách được ánh sáng mặt trời. Tất cả các bước sóng của ánh sáng mặt trời, bao gồm dải nhìn thấy đều có khả năng gây nên nám da. Việc điều trị tốt nhất vẫn là bôi kem hydroquinine tránh mặt trời. Lột da bằng hóa chất hoặc điều trị bằng laser có thể giúp đỡ khoảng một phần ba các trường hợp, một phần ba số trường hợp vẫn giữ nguyên, và một một phần ba các trường hợp khác cho thấy có tình trang tăng sắc tố (xạm hơn).
Bất kể các phương pháp điều trị sử dụng sẽ thất bại nếu không trách được ánh sáng mặt trời đúng cách. Các biện pháp tránh ánh nắng mặt trời như mũ, kem chống nắng có phổ rộng hàng ngày. Kem chống nắng có chứa chất ức chế như titanium dioxide và oxit kẽm, được ưu tiên hơn để ngăn chặn hóa chất do phổ tác dụng bảo vệ rộng lớn hơn của chúng. Tia UV-B, UV-A và ánh sáng nhìn thấy được đều có khả năng kích thích sự hình thành melanin. Ngoài ra, bệnh nhân nên được thông báo trước việc hồi phục sắc tố da rất chậm và có thể mất nhiều tháng.
Thuốc: Mục tiêu của dùng thuốc là giảm tỷ lệ mắc và ngăn ngừa biến chứng.
- Hydroquinone
Hồi phục sự mất sắc tố của da bằng cách ức chế quá trình oxy hóa enzym của tyrosine thành 3-3,4-dihydroxyphenyl-alanine (dopa) và ức chế quá trình trao đổi chất của tế bào sắc tố. Dùng kem này để phòng khi tiếp xúc với ánh sáng mặt trời hoặc ánh sáng tia cực tím.
Tên thương mại bao gồm Alphaquin HP, Alustra, Eldopaque, Eldopaque Forte, Eldoquin, Eldoquin Forte, Esoterica, Glyquin, Glyquin-XM, Lustra, Melanex, Melanol, Melpaque HP, Melquin HP, Melquin-3, Nuquin HP, Solaquin, Solaquin Forte và Forte Viquin.
- Kháng sinh:tác dụng ức chế tổng hợp ADN và enzyme làm gián đoạn tế bào sắc tố sản sinh hạt sắc tố.
- Kem a xít Azelaic (Azelex) 20%:có thể làm giảm hình thành mụn nhỏ, có thể có tác dụng tẩy trắng trên da và có thể có tác dụng kháng khuẩn.
- Retinoids:Là thuốc điều tiết tăng trưởng sự phát triển của tế bào.
- Tretinoin bôi tại chỗ (Avita, Retin-A):Làm cho tế bào sừng trong nang bã nhờn ít dính và dễ dàng bị loại bỏ.
ThS. BS. Lương Trường Sơn.